Öz
Alimê serdema Dewleta Osmanî Xasî, wekî ronakbîrekî Dîyarbekirê, bi edebîyat û îlmê Îslamî re meşxûl bûye. Digel tehsîla îlmên klasîk ên medreseyên serdema xwe, ew bi îlmê tesewwuf, fiqih, û kelamê re jî eleqedar bûye. Wî di biwarê kelam û edebîyatê de hem berhem dane hem jî li pêşberî rûdanên civakî-sîyasî reftar û helwesta xwe nîşan daye. Xasî wekî helwesteke bertekî, li hember rûdanên dewrê, dev ji wezîfeya xwe ya fermî berdaye û kesayetîyeke azad tercîh kirîye. Ji ber vê, rayedarên wê serdemê, tehde lê kirine, ew sirgûn û zindanî kirîye. Ew bi vê xweragirtinê gihaştîye asta muderristî, muftîtîyê, nivîskarîya îlmê kelamê û di qada tesewwufê de derketîye payeya xelîfetîyê. Wekî edîbekî kurmanc û dimbilîyan, wî mesnewîyeke Mewlidê, bi kirmancî/zazayî, mulemme‘eke pênczimanî û çend helbestên din bi kurmancî, erebî, tirkî û farisî hûnane. Digel van, wî çend berhemên îlmî-kelamî bi zimanê erebî hûnaye. Li hember bîr û boçûnên dijberî Ehlê Sunnetê, wekî alimekî Eş‘erî, wî bi berhemên xwe bi awayê çalak eqîdeya Îslamî parastîye. Şexsîyeteke wiha binavûdeng ku li herêma kurmanc û dimbilîyan bûye xwedan pile û payeyeke bala û kesayetîyeke wiha mezin û girîng, bi qenaeta me hîna jî bi awayê ku heq bike nehatîye naskirin. Me nîyet bi vê lêkolînê, hîn baştir danasîna wî ye. Heta nuha hin xebat û lêkolîn li ser Xasî hatine kirin; bes me xwest em çend alîyên wî yên cîyawaztir derxînin pêş û li ser binemal, jîyan, berhem, kesayetîya wî ya edebî û helwesta wî ya alimane lêkolîn bikin.
Kaynakça
- Adak, A. (2013). Destpêka Edebîyata Kurdî ya Klasîk. İstanbul: Nûbihar.
- Aksoy, H. (2013). Türk İslam Edebiyatında Nazım Şekilleri. H. A. (Edt.) içinde, Türk İslam Edebiyatı Ankara: Anadolu Üniversitesi Yayını.
- Beg, M. E. (2012). Dîroka Kurd û Kurdistanê. İstanbul: Avesta.
- Bîrsinî, V. (2001). 1919 Sürgünleri. War, 98-102.
- Dağılma, İ. (2015). Ahmedê Xasî’nin Hayatı ve Mevlid Adlı Eserinde Tema. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, 126-127.
- Demir, Y. (2014). Ji Begê Kurdan Begê Dimilî. Kelhaamed, 44.
- el-Gazzalî, E. H. (2000). Tehafütü’l-Felasife –Filozofların Tutarsızlığı, (Eleştirmeli Metin Çeviri: Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu). İstanbul: Klasik Yayınları.
- Erdem, H. (2017). İlkçağ Felsefesi Tarihi. Konya: Hü-Er Yayınları.
- Erdemci, C. (2014). Ehl-i Sünnet Kelamı. C. Karadaş içinde, Kelama Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- Erkol, A. (2008). Seyda Ahmed el-Hassi ve Kitabu't-Tesdid bı Şerhi Muhtaseri't-Tevhid İsimli Eseri . Dünden Bugüne Lice Sempozyumu (s. 345-356). Lice: Mardin Artujlu Üniversitesi Yayınları .
- Gölcük, Ş. (2012). Kelam Tarihi. Konya: Esra Yayınları.
- Güneş, K. (2014). İlk Dönem Kelami Şahsiyetler. C. K. (Edt.) içinde, Kelama Giriş (s. 56). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- Han, Ş. (2016). Tevarih-Şeref Han (Mutercim: Şem'î); Inceleme: Adnan Oktay. İstanbul: Nûbihar.
- Tarînî, M. B. (2016). Şêx Evdilqadirê Hezanî, Diyarbekir: Lîs.
- Izady, M. R. (2007). Kürtler: Bir El Kİtabı (İngilizceden Çeviren: Cemal Atila) . İstanbul: Doz Yayınları.
- Korkusuz, Şefik, Arşiv Belgelerinde Son Devir Diyarbekir Uleması, İstanbul: Melisa Matbaası.
- Kudret, C. (1980). Örneklerle Edebiyat Bilgileri 2. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitapevleri.
- Lezgîn, R. (2013). Mewlidê Kirdî ya Ehmedê Xasî. İstanbul: Nûbihar.
- Malmîsanij, M. (1995). Şi'reke Ehmedê Xasî. Çira, 44-46.
- Malmîsnij (2010). Yirminci Yüzyılın Başında Kürt Ulusçuluğu (1900-1920), İstanbul: Weşanxaneyê Vateyî
- Merdimîn, W. K. (?). Mela Ehmedê Xasî, Mewlîd. İstanbul: Hivda İletişim.
- Mihanî. (1994). Mela Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî. İstanbul: Weşanên Firat.
- Reyyan, Muhemmed Elî (1973). Tarîxu'l-Fikri'l-Felsefî fî'l-Îslam. Beyrût: Daru'n-Nehdetu'l-Xerbîyye.
- Sarıkoyuncu, Ali (2020). Milli Mücadelede Din Adamları II, (7. Baskı), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
- Seydaoğlu, Muhammed (2010). Gönül Sultanları, İstanbul: Ravza Yayıncılık.
- Suregê, O. E. (2007). Mewlido Dimilî/Zazakî, (Arêkerdox: Mila Selîm Acarlar&Av. Mehmet Güzeller). Dîyarbekir: Weşanên Enstîtûya Kurdî ya Amedê.
- Şêx Muhyedînê Hênî (2015). Beyana Xwarinan û Zewqên Wan, (Amadekar: M. Birhanê Tarînî), Îstanbul: Peywend.
- Îbn Xeldûn, Ebdurrehman b. Muhemmed (2019). Muqeddime (Exna bih: Mustefa Şeyx Mustefa), Beyrut: Muessesetu'r-Risaleti Naşirûn.
- Yıldız, A. (2013). Alla Teala ile İlgili Edebi Türler. H. A. (Edt.) içinde, Türk İslam Edebiyatı (s. 161). Ankara: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- , م. ا. (1991). دیوانا جامع. İstanbul: İhsan Yayınları.
Öz
The Ottoman-period scholar Xasî, as an intellectual of Diyarbakir, was engaged in Islamic literature and science. In addition to studying the classical sciences of the madrasas of his time, he was also interested in the sciences of tasawwuf, fiqh, and theology. He has produced works in the field of theology and literature, and showed his attitude and position towards socio-political events. Xasî has resigned from his official position as a reactionary attitude towards the events of the period and has preferred a free personality. Therefore, the authorities of the time mentioned, put pressure on him, exiled and imprisoned him. With this self-sacrifice, he reached the level of muderis (educater), mufti, and theologian and became a caliph in the field of Sufism. As a Kurmanji and Dimbilian author, he wrote a Mewlid, in Kirmanji/Zazaki, a five-language mulemma, and several other poems in Kurmanji, Arabic, Turkish, and Persian. In addition, he has produced several scientific-theological works in Arabic. Against the views and opinions of the Sunnis, as an Ash'ari scholar, he has actively defended the Islamic faith with his works. Such a well-known personality, who has had such a high and important level of attention and personality in the Kurmanji and Dimbili region, is still not recognized in our opinion as a way to deserve it. Our intention with this study is to better introduce him. So far some work and research has been done on Xasî; we just wanted to highlight some of his different aspects and study his background, life, works, his literary personality and his scholarly attitude.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Adak, A. (2013). Destpêka Edebîyata Kurdî ya Klasîk. İstanbul: Nûbihar.
- Aksoy, H. (2013). Türk İslam Edebiyatında Nazım Şekilleri. H. A. (Edt.) içinde, Türk İslam Edebiyatı Ankara: Anadolu Üniversitesi Yayını.
- Beg, M. E. (2012). Dîroka Kurd û Kurdistanê. İstanbul: Avesta.
- Bîrsinî, V. (2001). 1919 Sürgünleri. War, 98-102.
- Dağılma, İ. (2015). Ahmedê Xasî’nin Hayatı ve Mevlid Adlı Eserinde Tema. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, 126-127.
- Demir, Y. (2014). Ji Begê Kurdan Begê Dimilî. Kelhaamed, 44.
- el-Gazzalî, E. H. (2000). Tehafütü’l-Felasife –Filozofların Tutarsızlığı, (Eleştirmeli Metin Çeviri: Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu). İstanbul: Klasik Yayınları.
- Erdem, H. (2017). İlkçağ Felsefesi Tarihi. Konya: Hü-Er Yayınları.
- Erdemci, C. (2014). Ehl-i Sünnet Kelamı. C. Karadaş içinde, Kelama Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- Erkol, A. (2008). Seyda Ahmed el-Hassi ve Kitabu't-Tesdid bı Şerhi Muhtaseri't-Tevhid İsimli Eseri . Dünden Bugüne Lice Sempozyumu (s. 345-356). Lice: Mardin Artujlu Üniversitesi Yayınları .
- Gölcük, Ş. (2012). Kelam Tarihi. Konya: Esra Yayınları.
- Güneş, K. (2014). İlk Dönem Kelami Şahsiyetler. C. K. (Edt.) içinde, Kelama Giriş (s. 56). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- Han, Ş. (2016). Tevarih-Şeref Han (Mutercim: Şem'î); Inceleme: Adnan Oktay. İstanbul: Nûbihar.
- Tarînî, M. B. (2016). Şêx Evdilqadirê Hezanî, Diyarbekir: Lîs.
- Izady, M. R. (2007). Kürtler: Bir El Kİtabı (İngilizceden Çeviren: Cemal Atila) . İstanbul: Doz Yayınları.
- Korkusuz, Şefik, Arşiv Belgelerinde Son Devir Diyarbekir Uleması, İstanbul: Melisa Matbaası.
- Kudret, C. (1980). Örneklerle Edebiyat Bilgileri 2. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitapevleri.
- Lezgîn, R. (2013). Mewlidê Kirdî ya Ehmedê Xasî. İstanbul: Nûbihar.
- Malmîsanij, M. (1995). Şi'reke Ehmedê Xasî. Çira, 44-46.
- Malmîsnij (2010). Yirminci Yüzyılın Başında Kürt Ulusçuluğu (1900-1920), İstanbul: Weşanxaneyê Vateyî
- Merdimîn, W. K. (?). Mela Ehmedê Xasî, Mewlîd. İstanbul: Hivda İletişim.
- Mihanî. (1994). Mela Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî. İstanbul: Weşanên Firat.
- Reyyan, Muhemmed Elî (1973). Tarîxu'l-Fikri'l-Felsefî fî'l-Îslam. Beyrût: Daru'n-Nehdetu'l-Xerbîyye.
- Sarıkoyuncu, Ali (2020). Milli Mücadelede Din Adamları II, (7. Baskı), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
- Seydaoğlu, Muhammed (2010). Gönül Sultanları, İstanbul: Ravza Yayıncılık.
- Suregê, O. E. (2007). Mewlido Dimilî/Zazakî, (Arêkerdox: Mila Selîm Acarlar&Av. Mehmet Güzeller). Dîyarbekir: Weşanên Enstîtûya Kurdî ya Amedê.
- Şêx Muhyedînê Hênî (2015). Beyana Xwarinan û Zewqên Wan, (Amadekar: M. Birhanê Tarînî), Îstanbul: Peywend.
- Îbn Xeldûn, Ebdurrehman b. Muhemmed (2019). Muqeddime (Exna bih: Mustefa Şeyx Mustefa), Beyrut: Muessesetu'r-Risaleti Naşirûn.
- Yıldız, A. (2013). Alla Teala ile İlgili Edebi Türler. H. A. (Edt.) içinde, Türk İslam Edebiyatı (s. 161). Ankara: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- , م. ا. (1991). دیوانا جامع. İstanbul: İhsan Yayınları.
Öz
Osmanli dönemi alimi Xasî, bir Diyarbakır aydını olarak edebiyat ve İslami ilimlerle uğraşmıştır. Dönemindeki klasik medrese ilminin yanısıra tasavvuf ilmi, İslam hukuku ve kelam ilmiyle de ilgilenmiştir. O bu alanda eser verdiği gibi, döneminin toplumal ve siyasi olaylarına karşı da alimane bir tavır ve duruş sergilemiştir. Xasî, dönemin gelişmelerine karşı bir tavır olarak resmi görevinden istifa etmiş, özgür bir şahsiyet olarak kalmıştır. Bu yüzden o dönemdeki yöneticiler ona eziyet etmiş, onu sürmüş ve zındana atmıştır. O bu duruşuyla müderrislik, müftülük, kelam ilmi yazarı derecesine ulaşmış, tasavvuf alanında da halifelik seviyesine yükselmiştir. Bir Kurmanc ve Dimbilî edibi olarak bir zazaca Mevlit mesnevisinin yanısıra, beş dilli bir mülemma, birkaç Kürmancca, Arapça, Türkçe ve Farsça şiir yazmıştır. Ayrıca o, kelami-ilmi birkaç eser de Arapça yazmıştır. O, Ehl-i Sünnete karşı sergilenen karşıt görüş ve düşüncelere, bir Eş‘ari alimi olarak eserleriyle İslami Akideyi aktif şekilde savunmuştur. Kurmanc ve Dimbilîlerin bölgesinde yüksek makam ve mertebelere yükselmiş böylesi ünlü, büyük ve önemli bir şahsiyet, kanatimizce hala hakkettiği ölçüde tanıtılmamıştır. Bu araştırmayla niyetimiz onu daha da iyi tanıtmaktır. Şimdiye kadar Xasî üzerine bazı çalışma ve araştırmalar yapılmıştır; ancak biz onun daha farklı birkaç yönünü öne çıkaralım, onun aile geçmişi, yaşamı, eserleri, edebî kişiliği ve alimane tavır ve durşunun araştırmak istedik.
Xasî, Fıkıh, Kelam, Edebiyat, Aydın, Zazakî
Kaynakça
- Adak, A. (2013). Destpêka Edebîyata Kurdî ya Klasîk. İstanbul: Nûbihar.
- Aksoy, H. (2013). Türk İslam Edebiyatında Nazım Şekilleri. H. A. (Edt.) içinde, Türk İslam Edebiyatı Ankara: Anadolu Üniversitesi Yayını.
- Beg, M. E. (2012). Dîroka Kurd û Kurdistanê. İstanbul: Avesta.
- Bîrsinî, V. (2001). 1919 Sürgünleri. War, 98-102.
- Dağılma, İ. (2015). Ahmedê Xasî’nin Hayatı ve Mevlid Adlı Eserinde Tema. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, 126-127.
- Demir, Y. (2014). Ji Begê Kurdan Begê Dimilî. Kelhaamed, 44.
- el-Gazzalî, E. H. (2000). Tehafütü’l-Felasife –Filozofların Tutarsızlığı, (Eleştirmeli Metin Çeviri: Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu). İstanbul: Klasik Yayınları.
- Erdem, H. (2017). İlkçağ Felsefesi Tarihi. Konya: Hü-Er Yayınları.
- Erdemci, C. (2014). Ehl-i Sünnet Kelamı. C. Karadaş içinde, Kelama Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- Erkol, A. (2008). Seyda Ahmed el-Hassi ve Kitabu't-Tesdid bı Şerhi Muhtaseri't-Tevhid İsimli Eseri . Dünden Bugüne Lice Sempozyumu (s. 345-356). Lice: Mardin Artujlu Üniversitesi Yayınları .
- Gölcük, Ş. (2012). Kelam Tarihi. Konya: Esra Yayınları.
- Güneş, K. (2014). İlk Dönem Kelami Şahsiyetler. C. K. (Edt.) içinde, Kelama Giriş (s. 56). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- Han, Ş. (2016). Tevarih-Şeref Han (Mutercim: Şem'î); Inceleme: Adnan Oktay. İstanbul: Nûbihar.
- Tarînî, M. B. (2016). Şêx Evdilqadirê Hezanî, Diyarbekir: Lîs.
- Izady, M. R. (2007). Kürtler: Bir El Kİtabı (İngilizceden Çeviren: Cemal Atila) . İstanbul: Doz Yayınları.
- Korkusuz, Şefik, Arşiv Belgelerinde Son Devir Diyarbekir Uleması, İstanbul: Melisa Matbaası.
- Kudret, C. (1980). Örneklerle Edebiyat Bilgileri 2. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitapevleri.
- Lezgîn, R. (2013). Mewlidê Kirdî ya Ehmedê Xasî. İstanbul: Nûbihar.
- Malmîsanij, M. (1995). Şi'reke Ehmedê Xasî. Çira, 44-46.
- Malmîsnij (2010). Yirminci Yüzyılın Başında Kürt Ulusçuluğu (1900-1920), İstanbul: Weşanxaneyê Vateyî
- Merdimîn, W. K. (?). Mela Ehmedê Xasî, Mewlîd. İstanbul: Hivda İletişim.
- Mihanî. (1994). Mela Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî. İstanbul: Weşanên Firat.
- Reyyan, Muhemmed Elî (1973). Tarîxu'l-Fikri'l-Felsefî fî'l-Îslam. Beyrût: Daru'n-Nehdetu'l-Xerbîyye.
- Sarıkoyuncu, Ali (2020). Milli Mücadelede Din Adamları II, (7. Baskı), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
- Seydaoğlu, Muhammed (2010). Gönül Sultanları, İstanbul: Ravza Yayıncılık.
- Suregê, O. E. (2007). Mewlido Dimilî/Zazakî, (Arêkerdox: Mila Selîm Acarlar&Av. Mehmet Güzeller). Dîyarbekir: Weşanên Enstîtûya Kurdî ya Amedê.
- Şêx Muhyedînê Hênî (2015). Beyana Xwarinan û Zewqên Wan, (Amadekar: M. Birhanê Tarînî), Îstanbul: Peywend.
- Îbn Xeldûn, Ebdurrehman b. Muhemmed (2019). Muqeddime (Exna bih: Mustefa Şeyx Mustefa), Beyrut: Muessesetu'r-Risaleti Naşirûn.
- Yıldız, A. (2013). Alla Teala ile İlgili Edebi Türler. H. A. (Edt.) içinde, Türk İslam Edebiyatı (s. 161). Ankara: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
- , م. ا. (1991). دیوانا جامع. İstanbul: İhsan Yayınları.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Kürtçe |
|---|---|
| Konular | Sanat ve Edebiyat |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 31 Mart 2021 |
| Gönderilme Tarihi | 14 Kasım 2020 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2021Cilt: 6 Sayı: 1 |
The Journal of Mesopotamian Studies (JMS) Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası ile lisanslanmıştır.